Ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong việc học Triết và Thần học

Mở đầu

Các đây hơn 10 năm, tôi học triết và sau đó là học thần học. Thách đố lúc đó là làm sao để tìm thông tin trên “Google” hiệu quả. Khi học và viết bài, công cụ tìm kiếm này không thể thiếu đối với bất kỳ sinh viên nào. Giáo sư cũng khuyến khích chúng tôi tìm nguồn tài liệu phong phú ở trên mạng. Cần lưu ý rằng làm sao để “tiêu hóa” những tài liệu này, để trở nên nguồn tri thức cho chính mình? Lúc đó, chẳng ai ngu ngơ “copy” và “paste” nguyên “con” mà không trích nguồn. Hình thức khác là chúng tôi cần viết lại (paraphrase) để trở thành văn phong của mình. Cách học này giúp chúng tôi vừa đọc, vừa học và vừa suy tư và sau cùng hy vọng kín múc được một chút tri thức triết thần. Lối học truyền thống này đang gặp thách đố với sự ra đời của trí tuệ nhân tạo!

Trong vài năm gần đây, AI đã trở thành một hiện tượng nổi bật, tác động sâu rộng đến nhiều lĩnh vực, bao gồm giáo dục và nghiên cứu học thuật. Giáo hội Công giáo, với truyền thống đề cao lý trí và đức tin, đã sớm quan tâm đến những thách đố và cơ hội do AI mang lại. Tòa thánh Vatican đã kêu gọi một cách tiếp cận có đạo đức đối với AI, nhấn mạnh rằng công nghệ mới này phải phục vụ con người và ích lợi chung, tôn trọng phẩm giá con người. AI không và sẽ không bao giờ thay thế con người. Vì nền tảng này, Rome Call for AI Ethics ra đời như một tài liệu tiên phong. Gần đây hơn, ngày 28/1/2025, Tòa thánh công bố tài liệu “Antiqua et Nova – Những lưu ý về mối tương quan giữa Trí tuệ nhân tạo và Trí tuệ con người”. Giáo hội khẳng định sự phát triển khoa học kỹ thuật nằm trong chương trình sáng tạo của Thiên Chúa: “Khả năng sáng tạo và trí tuệ là quà tặng Thiên Chúa ban, khi được sử dụng đúng đắn sẽ phản ánh sự khôn ngoan và lòng nhân hậu của Ngài” (x. Antiqua et Nova số 1 và 2).

Trong bối cảnh giáo dục, đặc biệt tại các học viện Công giáo, câu hỏi đặt ra là: Làm thế nào để ứng dụng AI một cách hiệu quả, đúng đắn, nhằm hỗ trợ sinh viên và giáo sư trong việc học tập và nghiên cứu triết học và thần học, đồng thời làm sao để tránh những hệ lụy tiêu cực của nó? Những chia sẻ trong bài này không tham vọng giải quyết tận căn câu hỏi này. Thay vào đó, đây chỉ là những chia sẻ cá nhân, để thử tìm cách sử dụng AI trong việc học các môn triết thần.

1. AI trong hành trình truy tìm tri thức

Về mặt thuật ngữ, triết học là yêu thích sự khôn ngoan (love of wisdom). Về mặt thần học, sự yêu thích này luôn có một đối tượng là Thiên Chúa, một tương quan đối thần. Một trong những biểu hiện của lòng mến này là học tập. Do đó, triết thần còn là một ngành nghiên cứu có hệ thống về những câu hỏi chung và nền tảng liên quan đến các chủ đề như hiện hữu, lý trí, tri thức, siêu hình, khoa học triết, giáo luật, tín lý, luân lý, và ngôn ngữ, v.v. Hành trình này cần suy tư và mở ra với thực tại siêu việt. Tuy vậy trên hành trình này, ngoài giáo sư triết thần như người “đỡ đẻ – biện chứng pháp”, theo phương pháp của Socrates, sách vở cũng là người thầy giúp sinh viên triết thần suy tư. Hai nguồn này giờ đây hình như có thể gom vào một vị triết gia, thần học gia mang tên “trí tuệ nhân tạo”. Câu hỏi triết lý là: “Liệu tôi có thể cùng suy tư với AI không?” Một câu hỏi thần học là: “Liệu tôi có thể nhờ AI để vươn đến với Thiên Chúa không?” Hoặc hỏi cách khác, “AI sẽ giúp tôi suy tư như thế nào trên hành trình đi tìm chân lý, nguồn tri thức đích thực?

AI như một bạn đồng hành

Các môn triết thần đều đòi hỏi ở sinh viên khả năng tư duy trừu tượng, lập luận chặt chẽ và nắm vững lượng kiến thức qua các văn bản kinh điển. Ai vượt qua rào cản ngôn ngữ, các bản này ngày càng dễ hiểu hơn, nghĩa là có lợi thế trong suy tư. Sách triết bằng tiếng Việt Nam vẫn còn hạn chế. Do vậy, tiếng Anh, Pháp, Đức hay Ý rất quan trọng cho sinh viên triết thần hiểu được các triết gia, thần học gia. Vô tình hay hữu ý, trí tuệ nhân tạo có thể trở thành một trợ thủ đắc lực trong việc hỗ trợ người học tiếp cận, hệ thống hóa và đào sâu kiến thức triết thần. Chẳng hạn:

Trước hết, trong môn logic học (áp dụng cả trong thần học), AI có thể được dùng như một công cụ kiểm tra lập luận. Bản thân của AI cũng là logic, dựa trên các thuật toán. Các hệ thống AI hiện đại có khả năng phân tích cấu trúc của luận cứ và phát hiện mâu thuẫn logic. Triết thần có thể sử dụng AI để kiểm tra tính hợp lệ của suy luận, hoặc thậm chí giải các bài tập logic hình thức. Thí dụ, một số phần mềm dựa trên AI có thể hỗ trợ chứng minh định lý hoặc phân tích Bảng Chân lý (truth table) cho mệnh đề phức tạp.

Bên cạnh đó, AI có thể đóng vai “đối thủ tranh biện”. Ngày xưa sinh viên triết hăng hái tranh luận đúng sai, ngày nay AI cũng có thể tham gia. Chẳng hạn sinh viên triết thần đưa ra một lập luận triết học, và chatbot AI có thể đóng vai người phản biện, nêu lên các phản chứng hoặc luận điểm trái ngược. Việc tranh biện với một AI như vậy giúp người học rèn luyện tư duy phản biện và khả năng bảo vệ quan điểm của mình trước các chất vấn. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng AI không “hiểu” lập luận như con người. Dĩ nhiên! AI cũng không biết mình đang tranh luận. Theo nghĩa này, vai trò của AI ở đây chỉ nên là công cụ gợi ý, hỗ trợ, trong khi phán đoán cuối cùng về tính đúng – sai của lập luận vẫn phải do người học tự đảm nhận.

Trong lĩnh vực siêu hình học và triết thần, thì vai trò của ngôn ngữ như thế nào? Ngày xưa Ludwig Wittgenstein (người Áo) muốn “Điều tra triết học” (Philosophical Investigations), vì ông xem ngôn ngữ như một trò chơi (language games), có thể đúng ở một mức độ nào đó. Ngoài ra, trò chơi ngôn ngữ “thông thường” như: tường thuật một sự kiện, suy đoán về sự kiện, diễn kịch, pha trò, dịch thuật, đặt câu hỏi, v.v., cho thấy tính mở rộng vô hạn trong cách con người sử dụng ngôn ngữ cũng như mô tả nó. Về mặt thần học, bản văn Kinh Thánh cần “chẻ đôi, chẻ ba” câu chữ như thế nào? Hoặc sinh viên thần dùng ngôn ngữ để nói về Thiên Chúa như thế nào giúp gần với thực tại Ba Ngôi? Ý tôi là ngôn ngữ luôn là đặc quyền của con người, chỉ có con người mới biết dùng ngôn ngữ: nói, viết, suy tư, trừu tượng, v.v.

Trong khi đó, AI mô hình ngôn ngữ (language model), là một hệ thống học máy được huấn luyện để dự đoán và tạo ra văn bản giống như con người. Ví dụ nếu nhập: “Trời hôm nay thật…”, mô hình sẽ chọn từ như “đẹp”, “nắng”, “mát” dựa vào bối cảnh và dữ liệu huấn luyện. Vì cùng một ngôn ngữ, nên AI có thể giúp người học tiếp cận nhanh với các nguồn tài liệu phong phú. Chẳng hạn, khi nghiên cứu về khái niệm “hiện hữu” trong triết học Tây phương, sinh viên triết có thể sử dụng công cụ AI để truy xuất các đoạn văn liên quan từ những triết gia khác nhau (Plato, Aristotle, Aquinas, Heidegger, v.v.).

Một AI tìm kiếm ngữ nghĩa có thể vượt xa công cụ tìm kiếm từ khóa thông thường. Thay vì chỉ tìm các từ khóa chính xác, AI có khả năng chỉ ra nhiều tầng ngữ nghĩa, phát hiện những đoạn văn bàn về cùng một khái niệm dù dùng thuật ngữ khác nhau. Cha Kenny Ang đã mô tả Magisterium AI là một hệ thống tương tự như ChatGPT nhưng được “nuôi bằng các văn kiện Công giáo”. Cách đây nhiều năm, cha Roberto Busa SJ, người phát minh ngôn ngữ máy tính và tạo ra “Bản chỉ mục Thomas” (Index Thomisticus) được xem là bước đột phá. Giờ đây với AI, Magisterium có thể tìm các khảo luận về khái niệm ngay cả khi không có từ khóa cụ thể. Theo Kenny Ang, điều này thực sự mở ra khả năng khám phá mới trong nghiên cứu triết-thần. Điều này đặc biệt hữu ích trong triết học ngôn ngữ và phân tích ý nghĩa: AI có thể dò tìm cách một thuật ngữ hay khái niệm được sử dụng qua các thời kỳ, hoặc so sánh sự tương đồng và khác biệt trong cách định nghĩa một ý niệm triết thần giữa các tác giả khác nhau.

Trong đạo đức học, luân lý học thì sao? AI có thể hỗ trợ sinh viên tiếp cận các tình huống đạo đức mô phỏng, và phân tích chúng dựa trên những lý thuyết đạo đức khác nhau. Chẳng hạn, một ứng dụng AI có thể mô phỏng các case study về tiến thoái lưỡng nan đạo đức (môn giải tội chẳng hạn): hãy nhập vào một tình huống luân lý phức tạp, AI có thể đóng vai “cố vấn” gợi ý những hướng giải quyết theo các hệ thống đạo đức khác nhau (như đạo đức bổn phận, hệ quả luận, nhân đức luận). Qua đó, người học có thể so sánh và đánh giá các tiếp cận khác nhau đối với cùng một vấn đề đạo đức. Trong nghiên cứu triết thần chính trị hay xã hội, AI cũng có thể giúp thu thập số liệu hoặc phân tích dữ liệu xã hội (ở mức độ cơ bản) để sinh viên có thêm chất liệu thực tế khi thảo luận về triết lý chính trị – xã hội. Ví dụ, khi bàn về công bằng phân phối, AI có thể nhanh chóng tóm tắt dữ liệu về bất bình đẳng kinh tế để người học tham chiếu.

Điểm quan trọng là AI có thể giúp cá nhân hóa việc học triết thần. Mỗi sinh viên có thể có một “trợ lý ảo” cho riêng mình, sẵn sàng giải thích những khái niệm khó bằng ngôn ngữ dễ hiểu hơn, hoặc nhắc lại những điểm chính của bài đọc triết thần. Những hệ thống AI gia sư (tutoring systems) có thể theo dõi tiến độ học tập và điều chỉnh lời giải thích phù hợp với trình độ người học. AI có thể cung cấp phản hồi tức thì: ví dụ khi sinh viên giải một bài logic hoặc viết dàn ý một bài luận triết thần, AI có thể nhận xét ngay, chỉ ra chỗ chưa rõ ràng trong lập luận, gợi ý tài liệu tham khảo bổ sung, v.v. Những phản hồi kịp thời như vậy giúp người học điều chỉnh và cải thiện hiểu biết trước khi đến lớp hoặc gặp giảng viên.

2. Lợi ích tiềm năng của AI với triết thần

Từ các ví dụ trên, có thể thấy một số lợi ích rõ rệt của AI trong học tập và nghiên cứu triết thần:

a. Hỗ trợ truy xuất và tóm tắt thông tin nhanh chóng

Những chatbot như ChatGPT có thể nhanh chóng tóm tắt lập luận của một chương sách hay bài báo triết học dài thành các ý chính. Có người lên án điều này, vì khiến sinh viên lười đọc. Có người ủng hộ vì nó giúp người học nắm được bức tranh tổng quan trước khi đọc sâu. Theo một nghiên cứu tại Đại học Công giáo KU Leuven, AI có thể được dùng để: “Giải thích, tóm tắt, diễn đạt lại, dịch thuật, cấu trúc và tinh chỉnh nội dung” từ các nguồn văn bản học thuật. Thay vì mất hàng giờ đọc hàng trăm trang, sinh viên có thể nhờ AI tóm tắt trước để định hướng, sau đó tập trung vào phần nội dung cốt lõi.

Ngoài ra, AI cũng có thể liệt kê nhanh các tài liệu tham khảo liên quan đến một chủ đề triết thần. Ví dụ, chỉ với một câu hỏi, AI có thể gợi ý danh sách các tác phẩm chính bàn về “Hữu thể và thời gian”, “nền tảng đạo đức trong triết học Kant”, “Bản văn Công đồng Vatican”, hoặc “Thiên Chúa Ba Ngôi”, vân vân và mây mây! Việc tìm kiếm tài liệu từng tiêu tốn rất nhiều công sức tại thư viện, nay có thể được đơn giản hóa nhờ AI. Đó là chưa kể những công cụ AI như ResearchRabbit, Consensus.app, Elicit.org, Bible AI hay BibleGPT, chuyên phục vụ việc nghiên cứu triết thần. Đừng quên những chatbot này mới đang giai đoạn khởi động, nên có thể có lỗi. Trên bước đường tăng tốc, AI có thể là “trợ lý nghiên cứu” hỗ trợ học giả tìm kiếm tài liệu và ý tưởng một cách hiệu quả.

b. Cá nhân hóa việc học, cung cấp hướng dẫn tương tác

Không phải sinh viên nào cũng tiếp thu bài triết thần theo cùng một cách. Có người nhanh, có người chậm. AI có khả năng điều chỉnh phương pháp giảng giải phù hợp với từng cá nhân. Một hệ thống gia sư AI có thể nhận diện sinh viên đang vướng mắc ở chỗ nào trong lập luận logic và đưa ra giải thích bổ sung, có thể bằng ví dụ trực quan hơn. AI cũng có thể cung cấp các bài tập bổ trợ tùy theo tiến độ. Nếu hệ thống nhận thấy người học làm tốt phần kiến thức căn bản, nó có thể tự động nâng độ khó với các bài tập suy luận nâng cao hơn. Ngược lại, nếu người học đang gặp khó khăn, AI có thể lặp lại kiến thức theo cách khác cho đến khi hiểu rõ.

Thực tế Vatican cũng nhận ra rằng: “Nếu được sử dụng một cách khôn ngoan, trong bối cảnh mối tương quan thầy trò hiện hữu và hướng đến các mục tiêu đích thực của giáo dục, AI có thể trở thành một nguồn tài nguyên giáo dục quý giá bằng cách nâng cao khả năng tiếp cận giáo dục, cung cấp sự trợ giúp thích hợp và phản hồi tức thì cho học sinh. Những lợi ích này có thể nâng cao trải nghiệm học tập, đặc biệt trong những trường hợp cần sự quan tâm đến cá nhân hoặc khi nguồn lực giáo dục còn khan hiếm” (số Antiqua et Nova, số 80). Điều thú vị là cũng trong số này, Giáo hội đặc biệt quan tâm đến những lợi ích nâng cao trải nghiệm học tập, đặc biệt trong các trường hợp cần sự quan tâm cá nhân hóa, hoặc khi các nguồn lực giáo dục còn thiếu thốn. Có thể điều này cần được áp dụng tại các học viện Công giáo Việt Nam?

c. Kích thích tư duy sáng tạo và đa chiều

AI không chỉ phản hồi theo một khuôn mẫu cố định. Mỗi lẫn chúng ta hỏi, nó trả lời một cách khác nhau. Vì kho dữ liệu cực lớn, AI có thể đưa ra những gợi ý phong phú mà con người có thể chưa nghĩ tới. Trong triết học, điều này có thể kích thích óc sáng tạo. Trong khi thần học mời gọi chúng ta suy nghĩ không chỉ về hiệu quả, mà còn về ý nghĩa. Vì điều này mà việc dùng AI vào triết thần vẫn còn tranh cãi. Chẳng hạn nhiều năm trước, khi chuẩn bị viết luận đề: “So sánh quan niệm hạnh phúc của Aristotle và Aquinas”, chúng ta cần vào “Google” tìm những bài, những sách liên quan. Chạy vào thư viện đọc, đọc và đọc. Sau nhiều ngày suy tư, chúng ta có thể lên một dài bài. Nộp cho giáo sư hướng dẫn, ngài nói “ok”, chúng ta về viết tiếp (gõ máy đắm đuối!). Cứ thế cho đến lúc bảo vệ luận đề thành công.

Ngày nay có thể khác nhiều. Sinh viên triết thần có thể hỏi AI để thu thập một số luận điểm tiềm năng. AI có thể nêu lên những điểm tương đồng và dị biệt ít hiển nhiên hơn, gợi ý cho sinh viên hướng đi sâu hơn trong bài viết. Liệu giải pháp này có nên áp dụng tương tự cho triết thần? AI, nếu dùng đúng cách, sẽ không làm người học lười suy nghĩ, mà trái lại cung cấp thêm nguyên liệu và góc nhìn mới để họ suy nghĩ sâu hơn. Một số giảng viên đã bắt đầu tích hợp AI vào bài tập nhằm khuyến khích tư duy phản biện. Chẳng hạn, tôi rất thích đề án: “ChatGPT đề xuất gì?”, nghĩa là yêu cầu sinh viên tham khảo ý kiến của AI về vấn đề, rồi phân tích, phản biện lại đề xuất đó. Cách làm này buộc sinh viên phải so sánh giữa gợi ý của máy và hiểu biết của mình, từ đó học cách đánh giá, chọn lọc thông tin một cách chủ động hơn.

d. Hỗ trợ công tác giảng dạy và nghiên cứu của giảng viên triết thần

Không chỉ sinh viên, các giảng viên và nhà nghiên cứu cũng được hưởng lợi từ AI trong lĩnh vực triết thần. AI có thể giúp họ tiết kiệm thời gian trong những việc như soạn giáo án, chuẩn bị bài giảng, tìm kiếm tư liệu. (AI thiết kế Powerpont và ra các bài tập rất hấp dẫn). Chẳng hạn, một giảng viên muốn cập nhật bài giảng triết học trung cổ, có thể nhờ AI tổng hợp nhanh những nghiên cứu mới nhất về thánh Thomas Aquinas trong 5 năm gần đây, thay vì tự mình tìm kiếm từng tạp chí. Một giảng viên tín lý có thể đề nghị AI liệt kê các tín điều và các bài viết liên quan để đối chiếu. AI còn có thể hỗ trợ dịch thuật và phân tích văn bản ngôn ngữ cổ: một đoạn tiếng La tinh hoặc Hy lạp, Do thái triết học có thể được AI dịch sơ bộ sang tiếng Việt/Anh, giúp giảng viên nắm nội dung trước khi tự hiệu đính kỹ lưỡng.

Đừng quên nhiều trường đại học đòi các giáo sư, giảng viên dùng AI để kiểm tra mức độ đạo văn của sinh viên. Vì đến một mức độ nào đó, người dùng AI cách hiệu quả sẽ có được sản phẩm đầu ra cho riêng mình. (Tốt hay xấu?). Lúc đó, ngay cả giáo sư cũng không thể biết bài đó là do AI hay người viết. Họ phải dùng AI khác để kiểm tra. Bạn có đồng ý cách “Lấy độc trị độc này”? Dẫu sao đây vẫn đang là câu hỏi mở: Nên chấp nhận hay phủ nhận thành quả của người viết khi họ dùng AI?

Dù với những lợi ích trên, dùng AI vào hành triết đang có ý kiến trái chiều. Phần thì ủng hộ, nhất là sinh viên triết; phần thì phản đối, nhất là các giáo sư. Chẳng hạn giáo sư Justin Weinberg tại đại học Nam Carolina phản tỉnh với AI: “Dựa trên số lượng bài luận tôi đọc trong học kỳ vừa qua mà rõ ràng được tạo ra bởi AI, có thể thấy nhiều sinh viên rất hào hứng với công nghệ này. Hơn nữa, sự hào hứng đó dường như không hề giảm đi, ngay cả khi giáo trình ghi rõ việc cấm sử dụng AI. Hoặc dù chính sách ấy được nhắc đi nhắc lại thường xuyên, kèm theo những lời khẩn thiết đầy chân thành rằng sinh viên nên tự mình viết những gì nộp cho giảng viên”. Phần này tôi nhường lại cho những nhà giáo dục, những giáo sư.

3. Thách thức trong học triết thần với AI

Tôi không thích dùng chữ “rủi ro” trong trường hợp này. Lý do là vì người dùng là giới trưởng thành, và là sinh viên triết, sinh viên thần hay giáo sư. Nhất là chúng ta muốn truy tìm tri thức thực sự, ta tương đối khôn ngoan hơn so với học sinh cấp ba, hay thiếu nhi. Do đó, chữ “thách đố” giúp chúng ta nhìn nhận vấn đề dưới góc độ một chủ thể biết suy tư, phân định và tự do.

a. Lười suy tư

Triết học và thần học cần rất nhiều suy tư, nhưng AI lại có nguy cơ làm suy giảm tiến trình này. Điều này là có thật, vì mọi cái người ta thường dễ nhường suy nghĩ cho AI. Nhất là sinh viên triết thần ngại tư duy tìm tòi, mất kiên nhẫn với bản văn triết thần khô khan. Trong khi đó, triết thần rèn luyện con người khả năng suy luận mạch lạc và phản tỉnh sâu sắc. Nếu sinh viên quá phụ thuộc vào câu trả lời sẵn có từ AI, họ có thể dần đánh mất thói quen tư duy độc lập, phản biện. Tài liệu của Tòa Thánh cảnh báo rằng việc sử dụng tràn lan AI trong giáo dục có thể dẫn đến: “Tình trạng người học quá dựa dẫm vào công nghệ, suy giảm khả năng tự thực hiện một số kỹ năng và gia tăng sự lệ thuộc vào màn hình” (Antiqua et nova số 81).

Nếu gặp câu hỏi khó hay một khái niệm triết thần trừu tượng, sinh viên chỉ đơn thuần hỏi AI để lấy đáp án, thì họ đã bỏ lỡ cơ hội tự mình vật lộn với vấn đề. Quá trình vật lộn này có ích lợi và cần thiết để phát triển tư duy. Hơn nữa, nhiều hệ thống AI hiện nay có xu hướng cung cấp ngay câu trả lời hoàn chỉnh thay vì gợi ý phương pháp suy nghĩ. Điều này, theo nhận định của Vatican, biến người học thành người tiêu thụ thông tin thụ động hơn là chủ động tìm kiếm chân lý: “Thay vì rèn luyện người trẻ biết tích lũy thông tin và đưa ra đáp án nhanh chóng, giáo dục cần khuyến khích sử dụng tự do một cách có trách nhiệm để đối mặt vấn đề với sự phán đoán và trí tuệ”. Đặc biệt, “giáo dục về việc sử dụng các hình thức AI phải đặt mục tiêu hàng đầu là thăng tiến tư duy phê phán” (Antiqua et nova số 82). Nếu không, người học sẽ dễ hài lòng với câu trả lời tức thì của máy móc mà không còn đào sâu, đặt câu hỏi “tại sao” và “như thế nào” nữa.

Khi AI còn trong trứng nước, triết gia Hannah Arendt từng cảnh báo nguy cơ tách biệt giữa “tri thức kỹ thuật – know-how” và “tư duy – thinking”. Một trong những tác phẩm tiêu biểu của bà là: The Human Condition (1958), nơi Arendt phân tích về “vita activa” (sống hoạt động: lao động, làm ra sản phẩm, hành động) đối lập với “vita contemplativa” (suy tư chiêm nghiệm). Bà lo ngại rằng xã hội hiện đại đặt quá nhiều trọng tâm vào sản xuất và kỹ thuật, làm phí phạm năng lực tư duy, suy xét, phán đoán. Sử dụng AI thiếu định hướng có thể đưa sinh viên triết thần rơi vào tình trạng như vậy.

b. Thông tin sai lệch và “ảo tưởng hiểu biết”

Giờ đây không phải “bác Google” biết mọi thứ, mà là “giáo sư AI”! Rất nhiều người cho rằng AI “thông minh” khi trả lời lưu loát nhiều câu hỏi, nhưng thực tế hệ thống này không tránh khỏi sai sót. Các mô hình ngôn ngữ lớn như ChatGPT có thể mắc lỗi “ảo giác” (hallucination), tức là tự tạo ra những thông tin không có thật một cách rất thuyết phục. Trong lĩnh vực triết học, điều này có thể dẫn đến những nguy hại như: AI gán một quan điểm sai cho triết gia, thần học gia nào đó, chế ra một trích dẫn giả mạo, hoặc tóm tắt sai lệch học thuyết (deep fake). Nếu sinh viên không kiểm chứng cẩn thận, họ có thể tiếp thu kiến thức sai. Vatican lưu ý: “Cần phải biết rằng các chương trình AI hiện nay có thể cung cấp thông tin thiên lệch hoặc bịa đặt, khiến học sinh tin vào những nội dung không chính xác. Vấn đề này “không chỉ có nguy cơ hợp thức hóa tin giả và củng cố lợi thế của các nền văn hóa thống trị, mà tóm lại, còn làm suy yếu chính tiến trình giáo dục. Theo thời gian, rồi sẽ có thể phân biệt được rõ ràng hơn việc sử dụng AI cách đúng đắn và không đúng đắn trong giáo dục và nghiên cứu” (Antiqua et nova số 84). Trong khi đó, triết thần đòi hỏi độ chính xác cao trong việc hiểu ý tưởng của tác giả, dù không hề dễ dàng. Nếu sinh viên dựa dẫm vào AI mà thiếu tinh thần hoài nghi khoa học cần thiết, họ dễ rơi vào “ảo tưởng hiểu biết”.

c. Vấn đề đạo văn và trung thực học thuật

Đây là phần nhức nhối đối với việc sử dụng AI. Chẳng hạn tôi thú nhận rằng không phải một mình tôi viết bài này, nhưng tôi tham khảo Chatgpt. Tôi nỗ lực biên soạn và kiểm duyệt mọi thông tin để có được cái nhìn mạch lạc về sử dụng AI trong học viện Công giáo. Trong tiến trình này, tôi đã trăn trở, cầu nguyện, suy tư và dùng ChatGPT như công cụ để giúp độc giả có được bản văn tốt nhất. Tôi không viết bài này vì điểm số hay trong bối cảnh thi cử!

Khi sinh viên triết thần nộp bài thi lại là chuyện khác. Sinh viên lạm dụng AI để hoàn thành bài tập một “cách gian lận”, thật nguy hại. Với khả năng tạo ra các đoạn văn trôi chảy về hầu hết mọi chủ đề, những mô hình như ChatGPT có thể bị dùng để viết hộ bài luận triết học hoặc trả lời câu hỏi thi. Điều này đặt ra thách thức lớn cho các giảng viên trong việc đảm bảo tính trung thực học thuật. Đạo văn không chỉ giới hạn ở việc sao chép lời văn của người khác, mà còn bao gồm trình bày ý tưởng không phải của mình như thể là của mình. Nếu sinh viên chỉ việc nhập đề bài và để AI viết bài luận, họ đang vi phạm nguyên tắc trung thực, đồng thời tước đi cơ hội học hỏi của chính mình.

Cũng với câu hỏi này, ba tác giả Fr Andrew Pinsent, Sean Biggins và Robert Seed sách Artificial Intelligence trả lời như sau:

“Có nhiều lý do để thận trọng khi sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) nhằm hỗ trợ việc viết lách. Thứ nhất, trong môi trường giáo dục cũng như trong nhiều ngành nghề, mục tiêu không chỉ là tạo ra các bài luận, mà là phát triển các kỹ năng trí tuệ. Nếu việc viết bài được giao phó cho AI, thì người học sẽ không nhận được lợi ích xứng đáng từ thời gian và chi phí đã đầu tư cho khóa học. Thứ hai, AI chỉ tạo ra văn bản có vẻ hợp lý chứ không đảm bảo là văn bản đúng sự thật. Các nội dung do AI tạo ra thường chứa nhiều lỗi và trích dẫn giả. Vì vậy, bất kỳ thông tin nào được tạo bởi AI cần được xem xét cẩn trọng và kiểm chứng độc lập khi có thể. Thứ ba, vì AI chỉ cố gắng dự đoán văn bản mới dựa trên những văn bản có sẵn, nên nó dễ dẫn đến việc sao chép – điều được xem là hành vi vi phạm nghiêm trọng trong học thuật và nhiều ngành nghề.”

Mỗi học viện đều có những quy định riêng về đạo văn, do đó sinh viên triết cần hiểu hoàn cảnh cụ thể nơi mình học. Ở đây, chẳng hạn trường The Catholic University of America quy định:

Cách tốt nhất để thiết kế các bài tập viết nhằm giải quyết vấn đề đạo văn do AI là gì?

“Hãy cân nhắc lựa chọn những chủ đề viết hấp dẫn, đòi hỏi tư duy phản biện, phân tích, tổng hợp và suy tư. Những đề tài gắn với các vấn đề thực tế hoặc thời sự có thể khuyến khích sinh viên suy nghĩ sâu sắc và trình bày quan điểm cá nhân, từ đó giảm bớt xu hướng phụ thuộc hoàn toàn vào nội dung do AI tạo ra.

Bạn cũng có thể khuyến khích phương pháp tiếp cận theo tiến trình cho các bài tập viết, bao gồm các giai đoạn: chuẩn bị ý tưởng, viết nháp, chỉnh sửa và hoàn thiện. Cách làm này giúp sinh viên phát triển tư duy và giọng văn riêng của mình.

Cuối cùng, bạn có thể sử dụng các bài tập viết theo hình thức “giàn giáo” (scaffolded assignments), tức là thiết kế các nhiệm vụ nhỏ nối tiếp nhau, bắt đầu với các kỹ năng cơ bản như tóm tắt, diễn giải lại, và trích dẫn nguồn, trước khi tiến tới những bài viết lớn hơn. Cách tiếp cận này giúp sinh viên dần dần rèn luyện kỹ năng viết và tham khảo tài liệu một cách đúng đắn.”

Trong khi đó, đề cương môn học để giảng viên nêu rõ kỳ vọng về việc sử dụng AI tạo sinh (GAI), đại học Dòng Tên Fordham quy định:

Giảng viên cần truyền đạt một cách rõ ràng mức độ chấp nhận hoặc không chấp nhận việc sinh viên sử dụng các công cụ GAI trong môn học của mình. Đề cương môn học là nơi lý tưởng để truyền tải những kỳ vọng này. Dưới đây là các ví dụ về tuyên bố trong đề cương, tương ứng với ba cách tiếp cận khác nhau mà giảng viên có thể áp dụng:

Hoàn toàn cấm AI (No-AI)

Không cho phép sử dụng các công cụ AI tạo sinh trong môn học này. Sinh viên phải dựa vào sự sáng tạo, tư duy phản biện và khả năng cá nhân của mình để hoàn thành mọi bài tập và tương tác với nội dung môn học.

Cho phép sử dụng có giới hạn (Limited-AI)

Việc sử dụng AI tạo sinh được cho phép trong một số bài tập nhất định, nhằm hỗ trợ khám phá ý tưởng, phân tích dữ liệu phức tạp và phát triển giải pháp sáng tạo – nhưng chỉ khi có sự cho phép rõ ràng từ giảng viên. Khi sử dụng, sinh viên phải ghi rõ phần nội dung nào được tạo bởi AI, kèm theo prompt và phiên bản phần mềm đã dùng. Tuyệt đối tuân thủ các chuẩn mực đạo đức, tránh đạo văn hoặc tạo ra nội dung gây hiểu lầm. Các hướng dẫn cụ thể sẽ được cung cấp cho từng bài tập.

Cho phép sử dụng toàn phần (Full-AI)

Môn học này cho phép sử dụng các công cụ AI tạo sinh để hỗ trợ khám phá sáng tạo, phân tích dữ liệu phức tạp và phát triển giải pháp. Sinh viên cần ghi rõ phần nào trong bài làm được tạo bằng AI, kèm theo prompt và phiên bản phần mềm sử dụng. Phải tuân thủ chuẩn mực đạo đức, không đạo văn hoặc tạo nội dung sai lệch. Giảng viên sẽ đưa ra hướng dẫn cụ thể cho từng bài tập.

Thật vậy, một cuộc tranh luận miệng hoặc một bài bảo vệ luận điểm trực tiếp trước lớp sẽ buộc sinh viên tự hiểu vấn đề và diễn đạt bằng chính lời lẽ của mình, thay vì dựa vào máy móc.

Ngay cả trong những trường hợp được phép dùng AI hỗ trợ (ví dụ nhờ AI hiệu đính ngữ pháp, dịch thuật, hay phác thảo ý tưởng), sinh viên cũng cần công khai điều đó. Việc minh bạch này vừa mang tính đạo đức (trung thực về đóng góp của bản thân), vừa là để người đọc biết cách đánh giá kết quả. Các chuyên gia Công giáo khuyến cáo: nếu sử dụng AI để tạo ra một đoạn văn hay hình ảnh phục vụ học tập, về mặt luân lý người dùng nên thông báo đó là nội dung do AI tạo ra. Đồng thời, việc ghi chú “được AI hỗ trợ” cũng giúp bảo vệ sinh viên trước cáo buộc đạo văn cố ý, nhất là khi AI đôi khi sao chép nội dung từ nguồn khác mà không dẫn.

d. Hiểu sai về triết thần, con người và Thiên Chúa

Một thách đố sâu xa hơn mang tính triết thần: Việc AI bắt chước được phần nào hoạt động trí tuệ có thể dẫn một số người (đặc biệt là sinh viên mới tiếp cận triết thần) đến những ngộ nhận về bản chất tư duy và tri thức. Nếu chứng kiến AI trả lời trôi chảy câu hỏi về triết học Aristote, sinh viên triết có thể nghĩ sai rằng hiểu biết triết học chỉ là việc ghi nhớ và lắp ghép thông tin. Nếu AI chú giải bản văn Kinh Thánh chính xác đáng kinh ngạc, sinh viên thần có thể khăm phục AI hơn là một tác giả thần học gia viết ra. Thú vị là AI đang và sẽ làm khá tốt cả hai lãnh vực này. Trong khi đó, triết thần thì khác: hai môn này bao hàm sự hiểu thấu ý nghĩa và phê bình lý tính mà máy móc không có. Trong khi đó AI, “ChatGPT… không hiểu những gì nó nói, nó chỉ xử lý thống kê các liên kết giữa từ ngữ”. Nếu xem AI như một “chuyên gia triết thần” thực thụ, thì sinh viên triết thần sẽ là con rối thực thụ. Vì họ đánh mất khả năng trực giác triết thần hay ý thức phản tỉnh.

Kết luận

Trong lĩnh vực triết thần, AI đang là bức tranh sáng tối. Nếu biết dùng đúng cách, nó mở ra nhiều cơ hội mới mẻ để giúp sinh viên triết thần bước vào thế giới ánh sáng. Ngược lại, nếu thiếu hướng dẫn và lạm dụng, AI có thể làm xói mòn những giá trị cốt lõi của giáo dục nói chung, triết thần nói riêng. Điều này dẫn người học lạc vào bóng tối u minh. Do đó, điều cốt yếu là xây dựng một văn hóa học thuật trong đó AI đóng vai trò “công cụ bổ trợ có quản lý”, thay vì “giải pháp thay thế tư duy”. Như Bộ Giáo dục và Văn hóa của Tòa Thánh đã lưu ý:

“Giáo dục về việc sử dụng các hình thức trí tuệ nhân tạo trước hết cần nhắm đến việc phát huy tư duy phản biện. Người dùng ở mọi lứa tuổi, đặc biệt là giới trẻ, cần phát triển một cách tiếp cận có phân định đối với việc sử dụng dữ liệu và nội dung lấy trên các trang mạng hoặc do hệ thống trí tuệ nhân tạo đưa ra. Thách đố của các trường học, các đại học và các tổ chức khoa học là giúp cho học sinh và các chuyên gia hiểu được các khía cạnh xã hội và đạo đức của sự phát triển và việc sử dụng công nghệ.” (Antiqua et nova số 82).

Triết thần – với sứ mạng yêu mến sự khôn ngoan – có vai trò quan trọng trong việc dẫn dắt công nghệ theo hướng phục vụ phẩm giá con người và ý nghĩa cuộc sống. Như thế nào vẫn là câu hỏi triết lý thôi thúc chúng ta tiếp tục suy tư, chất vấn và tìm tòi. Như thế nào vẫn là câu hỏi thần học thúc bách chúng ta tiếp tục cầu nguyện, phân định và mở ra.

Quý độc giả thân mến,

Nếu Socrates sống lại và ở đây, ông ấy sẽ sửa lại câu nói ngày xưa thành: “Tôi chỉ biết một điều là: Tôi chẳng biết gì về AI”.

Nếu thánh Anselm hiện ra ở đây, ngài sẽ sửa lại câu nói ngày xưa thành: “Đức tin là người dùng – AI là trợ lý ảo.”

Lm. Giuse Phạm Đình Ngọc, SJ